قیام مختار

در این میان مختاربن ابی عبید ثقفی پدید آمد توبه کاران را که بر اثر شکست سابق پراکنده شده بودند گرد آورد و دیگر بار به دعوی خونخواهی حسین ابن علی (ع) بر خاست در این مقصودنیز کامیاب شد.زیرا با زیرکی و هوش کم نظیری توانست مردم ناراضی را نزد خود گرد آورد اندکی بعد بسیاری از قاتلان امام حسین (ع) را کشت کوفه را به دست گرفت و تا حد موصل را به حیطه ظبط آورد.در اینجا بود که عبیدالله ابن زیاد راشکست داد عبیدالله درطی جنگ کشته شد وسرش را به کوفه و از کوفه به مدینه فرستادند.

بدینگونه در سایه دعوتبه خاندان رسول مختار قدرت و شوکت تمام یافت.اما درواقع درنزد خاندان رسول چندان مورد اعتماد نبود علی ابن حسین (ع) او رالعن کرد و رضا نداد که به نام او دعوت کند محمد حنفیه هم از دعاوی او بسیار بیمناک و پشیمان گشت.اما از بیم آنکه تنها نماند و و به دست ابن زبیر گرفتار نشود از طرد و لعن او که بسیار بدان مصمم گشته بود خوداری کرد.

باری کار مختار در سایه دعوت در خاندان رسول و یاری موالی به تدریج بالا گرفت و مال و مرد بسیار به هم رسانید.مردم بدو روی آوردند او هر کدام از آنها را به نوع خاصی دعوت کرد.

بعضی را به به امامت محمد ابن حنفیه می خواند و نزد بعضی دعوی می نمود که بر خود او فرشته ای می آید و وحی می آورد(2)

حتی در نامه ای که به احنف نوشت که شنیده ام مرا دروغ زن شمرده اید پیش از من همه پیغمبران را دروغ زن خوانده اند و من از آنها بهتر نیستم و این گونه دعاوی موجب آن شده که مسلمانان از او روی برتابند و به ابن زبیر و دیگران روی آورند و حتی شیعیان نیز از گرد او پراکنده شدند.

این مختار خود را از هوادارن پیغمبر (ص)فرا می نمود پدرش در جنگ با ایرانیان کشته شده بود عمویش سعدابن مسعود که تربیت وی را بر عهده داشت یک چند در دوره خلافت علی(ع)به حکومت مدائن رسید در هنگامی که او در جنگ خوارج به یاری علی(ع)برخاست مدائن چندی بدست مختار بود با این همه وقتی امام حسن (ع) از جنگ با معاویه انصراف یافت نزد سعدابن مسعودآمد پیشنهاد کرد که او را نزد معاویه بفرستند و تسلیم کنند.این امر بهانه ای شد که شیعه پس از آن همواره مختار را بدان نکوهش کنند.در هر حال مقارن ایام خلافت بنی امیه مختار علاقه ای نشان نداد در واقعه مسلم ابن عقیل که به کوفه آمده بود که تا مقدمه خلافت را برای حسین ابن علی (ع)آماده سازد سپس گرفتار و کشته شد مختار بر خلاف بنی امیه برخاست و به زندان افتاد.در واقعه کربلا نیز در بند بود چون رهایی یافت به مکه رفت و با ابن زبیر که آهنگ خروج بر امویان را داشت آشنا گشت.بعد از آن به طائف زادگاه خویش رفت رفت یک سال بیش در انجا نماند و باز به ابن زبیر پیوست.

در وافع حصار مکه که به سال 64 روی داد نیز با او یاری کرد.

اما چندی بعد باز ابن زبیر را بگذاشت و به کوفه رفت در صدد اجرای طرح تازه ای افتاد در آن هنگام که رمضان سال 64 بود شیعیان برگرد سلیمان ابن صرد خزاعی بودند اما  کار آنها پیشرفت نداشت و عبیدالله ابن زیاد آنها را مالشی سخت داده بود.مختار چون نمی خواست فرمان روسای شیعه را  گردن بنهد دعوتی تازه آغاز نهاد و خود را فرستاده محمد ابن حنفیه فرزند علی (ع) خواند.شیوایی بیان و زیبایی گفتار او که چون کاهنان قدیم سخن با سجع و استعاره می گفت سبب نشر دعوی و بسط نفوظ او گشت.از این رو یک چند والی کوفه که از جانب این زبیر آنجا بود وی را بازداشت.اما چون آزادی یافت در صدد بر آمد با ابراهیم بن الاشتر که از سران شیعه بود دوستی آغاز کند.ابراهیم نخست نپذیرفت اما مختار نامه ای بدو نمود که گفته اند مجعول بود و در آن محمدابن حنفیه او را با یاری خوانده بود و مختار را امین و وزیر خویش یاد کرده بود.

ابراهیم چون این نامه بخواند دعوت او پذیرفت و به همکاری او رضا داد بزرگان کوفه که در نهان به جانب ابن زبیر تمایل داشتند در مقابل شور و شوق موالی و حمرا دیلم که یاران و پیروان ابراهیم اشتر بودند مقاومت را روی ندیدند و کار نهضت مختار بالا گرفت.اندک اندک گذشته از کوفه بلاد عراق آذربایجان ری و اصفهان و چند شهر دیگر به فرمان او در آمدند و هجده ما از این بلاد خراج گرفت.بزرگان کوفه نیز رفت رفته از ناچاری اکثر بدو پیوستند اما نه بدو اعتماد کردند و نه از اینکه موالی را برکشیده بود او را عفو کردند.اما مختار که قدرت و شکوت خود را مدیون یاران موالی بود به شکایات بزرگان کوفه التفاتی نکرد.یک بار نیز وقتی ابراهیم و سپاهاو به دفع لشگریان شام رفته بودند بزرگان کوفه در صدد خروج بر مختار بر آمدند اما مختار بر آنها گرگ آشتی کرد و در نهان ابراهیم را خواست چون ابراهیم بازگشت بزرگان کوقه به دست و پای بمردند و سرجای خویش نشستند پس از آن مختار به عقوبت قاتلان امام حسین (ع) بر آمد و کسانی را  که نیز از یاری کردن به وی خوداری کرده بودند بمالید فرمود تا سراهاشان را ویران کنند و آنها را بکشند و براندازند و مال و عطاییرا که پیش از آن به آنها داده می شد بفرمود تا به موالی که یاران وی بودند داده شود.و همین سبب شد که عربان دل از او بردارند و او را یله کنند و به دشمنانش روی آورند..

در واقع مختار موالی را که مخصوصا در کوفه زیاد بودند زیاده از حد دلجویی کرده و آنها را که در دوره تسلط عمال بنی امیه عرضه جور و استخفاف بسیار واقع شده بودند هوا خواه خویش گرداند.عمال بنی امیه که تعصب عربی بسیار داشتند پیش از آن نسبت به این موالی تحقیر و اهانت فراوان روا داشته بودند آنها قبل از آن موالی را پیداه به جنگ می بردند و هرگز از غنائم به آنها بهره ای نمی دادند.مختار موالی را به مرکب نشاند و از عنائم جنگ بهره شان داد از این رو آنها به یاری مختار برخواستندوچنان که عده موالی در سپاه او چندین برابر عربان بود و از هشت هزار تن سپاهیان او که در پایان جنگ تسلیم مصعب ابن زبیر شدند ده یک هم عرب نبود.گویند اردوی ابراهیم اشتر چنان از این ایرانیان آکنده شده بود که وقتی یک سردار شامی برای مذاکره با ابراهیم به اردوی او می رفت از جایی که داخل اردو گشت تا جایی که نزد سردار اردو رسید یک کلمه عربی هم از سپاهیان نشنید.

وقتی ابراهیم ابن اشتر را ملامت کردند که در پیش دلاوران شام و حجاز از این مشتی عجم چه ساخته وی با لحنی که از رضایت مشون بود گفته بود که هیچ کس در نبرد شامی ها از این قوم که با من هستند آزموده تر نیست اینان فرزندان اسواران و مرزبانان فارسند و من خودم نیز جنگ آزموده و معرکه دیده ام پیروزی هم با خداست پس چه ترس است باری آنچه موجب وحشت و نفرت اعراب از مختار گشته بود کسرت موالی ها در سپاه مختار بود.

طبق قول طبری بزرگان کوفه انجمن کردند و از مختار بدگویی آغاز نمودند که این مرد خود را امیر ما می خواند در حالی که ما از او خوشنود نیستیم زیرا او موالی را با ما برابر کرده و بر اسب و اشتر نشانده است روزی مان را به آنها می دهد و از این رو بندگان رو بندگان ما سر از فرمان ما برتافته اند و دارایی یتیمان و بیوه زنان را تاراج می کنند.

وقتی بزرگان عرب به مختار پیام فرستادند که ما را از برکشیدن موالی آزار رسانده ای آنها را بر خلاف رسم بر چهار پایان نشاندی و از غنائم جنگی که حق ماست به آنه نصیب داده ای؟مختار جواب داد که اگر من موالی را فروگذارم و غنائم جنگی را به شما وا گذارم آیا به یاری من در جنگ با بنی امیه و ابن زبیر جنگ خواهید کرد و در این باب سوگند و پیمان توانید به جای آورد؟اما آنها جواب منفی دادند و به دین جهت بود که مختار سر انجام مختار در مقابل ابن زبیر که بزرگان کوفه و رجال عرب که با او همدست بودند مغلوب  و مقتول شد در بابن مختار و نهضت او بدینگونه سخنها گفته اند و داوری در این باب نیز آسان نیست بزرگان عرب از شیعه و سنی در باره او نظر خوبی نداشته اند و اقدام او را در بر کشیدن موالی ناپسند و خلاف حمیت می شمردند و از این رو وی را به دروغ زنی حیله گری و جاه طلبی و گرافه گویی متهم کرده اند درست است که رفتار او با بزرگان کوفه از دورویی خالی نبود و نیز در سو استفاده از نام محمدابن حنفیه افراط کرد اما هواداری او از موالی درس بزرگ و پر بهایی بود.هم برای موالی ها که بعدها جرات قیام بر علیه عربان را داشتند و عم عربان که بیهوده شرف اسلام را منحصر خود می دیدند.

بدین گونه قیام مختار برای ایرانیان بهانه زور آزمایی با عرب و مجال انتقام جویی از بنی امیه بود ولیکن عربان که نمی توانستند نهضت قوم ایرانی را تحمل کنند سعی کردند در این ماجرا موالی را به تاراج یتیمان و بیوه زنان متهم کنند که در واقع این اتهام ناروایی بود این اعراب بودند که اموان یتیمان و بیوه زنان را تاراج می کردند سرداران عرب بودند که موجبات سقوط دولت عربی بنی امیه را فراهم نمودند.

کار عمده آنها غزوه و جهاد بود اما در این کار مقصود آنها پیشرفت دین نبود این کار را فقط به منظور غارت و استفاده پیش گرفتند و بسیاری از سپاهیان و کارگزاران بر اصر طمع ورزی روئسا و امیران فقیر گشته بودند وقتی یک عامل به جای دیگر گماشته می شد عامل معزول را مصادره می کرد و با اقسام عقوبت ها و عذابها اموال او را باز می ستاند.بدین گونه بود که در عهد امویان حجاج عراق را وقتی به بن مسلم خراسان آتش کشیدند میزان مالیاتها و خراج ها هر روز افزونی می یافت و بیداد و تعداد ماموران در گرفتن اموال هر روز آشکار تر می شد.